زنگ کتابخوانی زده نشد

از این نگرانی اغراق‌گونه كه بگذریم، ‌این روزها نگرانی از حضور مداوم نوجوانان در فضاهای مجازی، ‌روابط پیچیده، هیجان‌‌های عجیب و حتی عنوان‌‌های جدیدی مثل «بازی نهنگ سفید» بیشتر از همیشه حس می‌شود، راه‌حلش چیست؟ چه باید كرد؟ قطعا برای رسیدن به پاسخ این سؤال نیازمند كار علمی، پژوهشی، ‌تحقیقی و هزاران بررسی روانشناختی و جامعه‌شناسی هستیم اما پاسخی كه بتوان در حد یك گزارش مطبوعاتی به آن داد كه اتفاقا نظر كارشناسی را هم دربربگیرد، یاددادن مهارت زندگی، شناخت صحیح و بازكردن دریچه فكر و جهان‌بینی است.

همه اینها در یك كلمه خلاصه می‌شود: كتاب؛ همان كه نداریمش؛ نه در خانه، ‌نه مدرسه. شاید از اولیایی كه خودشان براساس آمارهای رسمی و غیررسمی سرانه مطالعه‌شان به نیم‌ساعت هم نمی‌رسد، نتوان انتظاری داشت اما دست‌كم باید از مدارس متوقع بود كه كتاب در اختیار دانش‌آموزان قرار دهند، ‌فرهنگ كتابخوانی را بین آنها ترویج كنند و جهان‌بینی‌ای به آنها بدهند كه تشخیص درست و غلط برایشان خیلی پیچیده نشود.

• یك سند، هزار راه نرفته

روی كاغذ‌ هرآنچه كه باید، داریم. همین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش كه از سال90 رونمایی شد و به نوعی قانون اساسی نظام تعلیم و تربیت ایران محسوب می‌شود، نكات ارزنده‌ای دارد؛ ‌نكاتی كه قرار است سرلوحه قرارگیرد تا در نهایت دانش‌آموزانی توانمند و صاحب اندیشه و مهارت وارد مدارس شوند.

اما در عمل، هنوز مدارس كشور یا كتابخانه ندارند یا اگر كتابخانه‌ای در كار باشد، كتاب چشمگیر و قابل توجهی برای دانش‌آموزان ندارد، ضمن اینكه هیچ وقت و زمانی برای اینكه دانش‌آموزان مطالعه غیردرسی داشته باشند، ‌درنظر گرفته نشده است.

این درحالی است كه سالانه بیش از 130میلیون جلد كتاب درسی در ایران منتشر می‌شود و آخرین آمار كه به مهر امسال مربوط‌می‌شود، ‌138میلیون جلد كتاب درسی است، مربوط می‌شود حتی یك جلد از این كتاب‌ها غیردرسی باشد.

• همیشه پای كنكور در میان است

ابراهیم سحرخیز، معاون سابق دوره متوسطه آموزش و پرورش معتقد است كه همه موانع برای نبود كتاب‌های غیردرسی در نظام آموزشی ما ریشه در كنكور دارد وگرنه همه می‌دانند كه ضرورت توجه به كتاب‌های غیردرسی در نظام آموزشی چقدر است.

سحرخیز تأكید می‌كند كه برای هر عنوان درسی- از ریاضیات بگیرید تا ادبیات- قطعا كتاب‌های غیردرسی وجود دارد كه هم می‌تواند مفاهیم كتب درسی را بهتر منتقل كند و هم برای دانش‌آموزان در زندگی و كسب مهارت و توانایی‌های روحی و روانی مفید واقع شود.

اما كنكور نه‌تنها راه ورود این نوع كتاب‌‌ها را در نظام آموزشی ما سد كرده است، بلكه حتی باعث شده كه معلم‌‌ها هم امكان عرضه و توجه به این كتاب‌ها را از دست بدهند ‌این كارشناس نظام آموزشی می‌گوید: فرض كنید معلمی از دانش‌آموزان بخواهد كتابی در حوزه ادبیات یا روانشناسی بخوانند، ‌یا حتی در بخش كوچكی از ساعات درسی برای دانش‌آموزان این كتاب را بخواند؛ فكر می‌كنید چه اتفاقی می‌افتد؟ پاسخ چندان دور از ذهن نیست. ‌سحرخیز پاسخ می‌دهد: نخستین اتفاقی كه می‌افتد اولیای دانش‌آموزان سراغ اولیای مدرسه می‌روند و اعتراض می‌كنند كه چرا معلم در تدریس كوتاهی می‌كند.او ادامه می‌دهد: متأسفانه معلم‌ها آن جایگاه واقعی و تعریف شده را ندارند و اولیای دانش‌آموزان ترجیح می‌دهند در مدرسه فقط كتاب‌های درسی یا كمك درسی تدریس شود.

معاون سابق دوره متوسطه آموزش و پرورش به مسئله مهمی اشاره می‌كند: كنكور فقط كنكور ورود به دانشگاه هم نیست، از همان ابتدا دانش‌آموزان با انواع امتحانات ورودی مواجه هستند؛ امتحانات ورودی به برخی مدارس، ‌كنكور تیز‌هوشان، كنكور ورود به مدارس خاص و...؛ بنابراین همه فشارها از همان ابتدا به دانش‌آموزان بر سر فراگیری دروس مدرسه است ولاغیر.

وقتی سیستم فراگیری دروس در مدارس، نمره‌محور، حافظه محور و محدود به چارچوب كتب درسی باشد، توقعی وجود ندارد كه از دانش‌آموز انتظار داشته باشیم دنبال كتاب خواندن برود، مگر دانش‌‌آموزی كه شخصا علاقه به مطالعه غیردرسی دارد یا خانواده‌ای كه خودش فرزندش را در این خصوص راهنمایی می‌كند.

• از زنگ كتابخوانی چه خبر؟

نخستین روز مهرماه سال92 زنگ دبیرستان دخترانه فاطمه‌الزهرا(س) در منطقه18 شهر تهران از سوی رئیس‌جمهور در حالی نواخته شد كه حسن روحانی حرف‌های قابل‌تاملی برای گفتن داشت.او در مراسم آغاز سال تحصیلی 92كه همزمان با نخستین سال دولت تدبیر و امید بود، گفت: من از آموزش و پرورش و فرهنگیان درخواست دارم كه زنگ كتاب را ایجاد كنند و ساعتی را در طول هفته یا ‌ماه به كتابخوانی دانش‌آموزان و توضیح خلاصه آنچه دانش‌آموز خوانده، اختصاص دهند.

درخواست دیگر روحانی از فرهنگیان تبدیل‌شدن فرهنگ شفاهی به فرهنگ كتبی بود. او در این زمینه توضیح داد: در این مدت مردم بارها حرف‌های خود را به‌صورت شفاهی می‌زنند اما نمی‌توانند حق و حقوق خودشان را به‌صورت كتبی بیان كنند. بنابراین درخواست من از فرهنگیان و آموزش و پرورش این است كه زنگ انشاء را البته نه به‌معنای سنتی‌اش احیا كنند و به دانش‌آموز اجازه دهند در انشای خود از رئیس‌جمهور انتقاد كند و به او پیشنهاد دهد.

پیشنهاد رئیس‌جمهور درباره زنگ انشاء به تحقق پیوست و اتفاقا زنگ نگارش و انشاء به مدارس آمد و حالا شیوه انشاء‌نویسی در كلاس‌های دهم و یازدهم تدریس می‌شود؛هر‌چند گفته می‌شود در برخی از مدارس ممكن است از ساعت این كلاس برای جبران درس‌های دیگر مثل ریاضی استفاده ‌شود.

اما از كتاب و كتابخوانی خبری نیست. مژگان طالبیان، دبیر ادبیاتی است كه اتفاقا وجود چنین زنگی را بسیار ضروری می‌داند، اما می‌گوید: من فقط در پایان كلاس‌ها تعدادی از كتاب‌هایی را كه مناسب بچه‌ها می‌دانم معرفی می‌كنم اما اینكه بتوانم این كتاب‌ها را در كلاس بخوانم یا پیگیر شوم كه بچه‌‌ها كتاب‌ها را بخوانند از عهده من خارج است.

به گفته او نه اولیای مدرسه و نه اولیای خانه تمایلی ندارند كه وقت دانش‌آموزانی كه در آستانه كنكور هستند با چنین كتاب‌‌هایی هدر رود. آنها دوست دارند دانش‌‌آموزان به‌جای این كتاب‌ها برای تست‌زنی وقت بگذارند!

• رتبه دانش‌آموزان ایرانی در آزمون تیمز و پرلز

از دغدغه‌ها و شاخص‌های معاون سابق آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش رتبه ایران در آزمون تیمز و پرلز است.

تیمز یك آزمون بین‌المللی در حوزه ریاضیات و علوم و پرلز آزمون سواد خواندن است كههر دو تحت نظر انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی IEA هر چند سال یك‌بار برگزار می‌شوند. ایران از سال۱۳۷۰ به‌طور رسمی همكاری‌ خود را با این انجمن آغاز كرد و تاكنون در ۶ مطالعه تیمز در فاصله سال‌های ۱۹۹۵، ۱۹۹۹، ۲۰۰۳، ۲۰۰۷ و ۲۰۱۱ و همچنین تیمز پیشرفته ۲۰۰۸ و در مطالعه پرلز در فاصله سال‌های ۲۰۰۱، ۲۰۰۶، ۲۰۱۱ شركت كرده است. تیمز هر 4سال یك‌بار و پرلز هر ۵سال یك‌بار برای سنجش عملكرد كشور‌ها در آموزش علوم و ریاضیات و سواد خواندن تكرار می‌شود تا روند تغییرات آموزشی و میزان كاهش و افزایش عملكرد دانش‌آموزان كشورهای شركت‌كننده طی این سال‌‌ها مشخص شود.  ایران در مقایسه با كشورهای شركت‌كننده در آزمون تیمز پایین‌تر از میانگین متوسط جهانی است. سحرخیز با اشاره به همین موضوع معتقد است كه سیستم غلط ارزشیابی، نمره دهی و یادگیری در نظام آموزشی ما خودش را در چنین آزمون‌هایی نشان می‌دهد.

او ادامه می‌دهد: ببینید تنها آزمون نهایی‌ای كه در سال سوم دوره متوسطه برگزار می‌شود و طراحان سؤالات سعی می‌كنند كمی متفاوت و مفهومی‌تر از دانش‌آموزان امتحان بگیرند، هر سال با اعتراض دانش‌آموزان و والدین روبه‌رو می‌شود.دانش‌آموزان فقط دنبال سؤالات چهارجوابی و قبولی در كنكور هستند.همین كه نحوه سؤالات كمی عوض شود، دانش‌آموزان از پاسخ می‌مانند و این نشان می‌دهد چقدر نظام آموزشی ما در انتقال مفاهیم درسی تك‌بعدی عمل كرده است.

• چه باید كرد؟

معاون سابق آموزش متوسطه آموزش‌وپرورش راهكار توجه به مطالعات غیردرسی در مدارس را حذف كنكور می‌داند؛ موضوعی كه مصوبه مجلس را هم به همراه دارد اما در عمل، تجارت كنكور و گردش چندهزار میلیاردی آن مانع شده كه قانون بتواند در برابرش بایستد. سحرخیز معتقد است تا وقتی سایه كنكور برسر نظام آموزشی ماست، اوضاع همین خواهد بود. او ادامه می‌دهد: ما زنگ آزمایشگاه را حذف كردیم، انشاء را مهجور كردیم، شاخص مدارس خوب را با تعداد قبولی در كنكور سنجیدیم، زنگ هنر را به حاشیه راندیم و اهمیت آنچه را كه باید دانش‌‌آموز در مدرسه یاد بگیرد، به تست و كنكور تقلیل دادیم؛ با این حال چه توقعی داریم كه دانش‌آموز یادگیری را چیزی فارغ از كتاب‌‌های درسی ببیند و یا وقت فراغتش را در فضای مجازی نگذراند.

آنچه این كارشناس آموزشی به‌عنوان موانع برمی‌شمارد، همان عواملی است كه خواسته و ناخواسته فضای آموزشی كشور را تحت‌الشعاع كنكور قرار می‌دهد؛ غول بزرگی كه استعدادها را به حاشیه برده و شاخص دانش‌آموز موفق را در سطح پاسخ‌دهنده به سؤالات 4‌جوابی پایین آورده است. به‌نظر می‌رسد نظام آموزشی ما برای جبران سال‌های كنكورسالاری نیازمند كارهای زیادی است؛همان كارهایی كه باید دانش‌آموز را از كنكور و فضای مجازی به فراگیری و زندگی واقعی بازگرداند.